شرح دعای عرفه/شرح صفات 21 گانه خداوند در فراز ابتدایی دعای عرفه

  شرح دعای عرفه/شرح صفات 21 گانه خداوند در فراز ابتدایی دعای عرفه

  سلسله مباحث شرح دعای عرفه/شماره یک/ شرح صفات 21 گانه خداوند در فراز ابتدایی دعای عرفه

  صفاتی که امام شهید و سیدالشهدا ‎ علیه ‎ السلام در دعای عرفه برای خدا بیان می ‎ فرماید فقط به او اختصاص دارد، و احدی غیر از خدا صلاحیت توصیف‌شدن به این صفات را ندارد هرکس که باشد. اما این صفات عبارتند از:

  1 ـ «لیس لِقَضائهِ دافِعٌ».

  الله، آن است که برای حکم و قضای او دفع کننده ‎ ای نیست.

  احدی نیست که بتواند حکم آن ذات جامع جمیع صفات کمال را دفع کند. و ظاهراً به قرینه جمله بعد، مراد از قضا در اینجا قضا و حکمی است که بر نفی و نابودی و یا سلب نعمتی از کسی یا جامعه ‎ ای باشد هرچند در برابر مطلق قضا و حکم الهی، کسی نیست که بتواند عرض اندام نماید اما در اینجا به ملاحظه قرینه ‎ ای که ذکر شد مراد، این نوع خاص است.

  و محتمل است مراد از قضا «موت» باشد که از مصادیق ظاهره یا اظهر مصادیق قضای الهی است و دعا و صدقه اصل آن را دفع نمی ‎ نماید هرچند فی ‎ الجمله دعا و صدقه چنانکه در حدیث است:

  «الدّعاءُ یَرد القَضاء بعد ما اُبرِمَ اِبراماً» (1)

  ردّ قضا می ‎ نماید. که البته در این موارد نیز دافع حقیقی قضای الهی، خداست که ما در رساله «سرّالبداء» پیرامون مسأله تأثیر دعا و صدقه و امور دیگر در دفع بلا و طولانی شدن عمر یا کم شدن عمر یا وسعت رزق و امثال این امور، توضیحاتی داده ‎ ایم.

  در اینجا فقط عرض می ‎ کنیم که به قضا و قدر الهی باید ایمان داشت چنانکه به تأثیر دعا، صدقه، صله رحم و امور دیگر نیز ایمان داریم اگر چه تفاصیل و ارتباطات کامل این امور و مخصوصاً قضا و قدر بر ما مخفی است و شاید فهم آن تفاصیل برای ما دشوار و بلکه غیرممکن باشد. ایمان به این امور، علاوه بر این که ایمان به واقعیات و نظامی است که خدا در عالم کون مقدّر و مقرّر فرموده است در استصلاح حال عبد و تربیت و تکمیل او نقش مؤثر دارد و بدون ایمان به این امور و عقیده به اختیار عبد وامر بین امرین، تربیت و تکمیل انسان میسّر نیست. همه این امور از جنبه عقیدتی از اسباب و ابزار تربیت بشر است که خداوند مقدّر فرموده است.

  بشر می‌باید که در عین حالی که مختار است و اسباب و وسائل مادی را استخدام کرده و به کار می ‎ گیرد، به خدا اعتماد داشته باشد و همیشه از او کمک بخواهد و منصرف از او نباشد، و به فراهم بودن اسباب مغرور نگردد و غافل از خدا نشود که در بسیاری از موارد با اینکه انسان اسباب امری را فراهم می ‎ نماید و در نظرش حصول نتیجه قطعی است، ناگهان وضع بهم می ‎ خورد و نتیجه حاصل نمی ‎ شود و همه زحمت‌ها بی ‎ ثمر می ‎ گردد.

  وگاهی هم به عکس، اسباب پیشامد سوئی فراهم می ‎ شود و انسان در سراشیبی سقوط قرار می ‎ گیرد و بیچاره می ‎ شود ناگهان عنایت غیبی به ‎ طور معجزه ‎ آسا او را نجات می ‎ دهد.

  و سرّ بزرگی که در این جریان دیده می ‎ شود همان توجه بندگان به خداوند متعال است که اگر امور بر مجرای اسباب ظاهری بگردد و تخلف نپذیرد، مردم از عالم غیب و اسباب غیبیّه غافل می ‎ شوند. هریک از این دو جریان انسان را به خدا و عالم غیب متوجه می ‎ سازد و همه و هرکس این دو جریان را مکرر تجربه می ‎ کنند و از آن اگر روحشان بیمار نباشد خدا را می ‎ شناسند.

  داستان‌ها و حکایت‌های معرفت ‎ آموز در هر یک از این دو زمینه بسیار است و رشته اول همان رشته معرفت خدا به «فسخ عزیمت» است که فرمودند:

  عَرَفْتُ الله بِفَسخِ الْعَزائم و نقض الهِمَم

  خدا را شناختم به فسخ عزیمتها و شکسته شدن همّتها.

  چنان‌که حضرت امیرالمؤمنین ‎ علیه ‎ السلام فرمود:

  عَرَفْتُ الله سُبحانَهُ بِفَسخِ العزائم وَحَلِّ الْعُقُودِ وَنَقْضِ الهِمَم(2)

  شناختم خدا را به فسخ عزیمت‌ها (تصمیم‌های قطعی) و باز شدن گره ‎ ها و شکستن همّت‌ها

  و حاصل این است که حصول اسباب مادی همیشه محصل مسبّبات نیست؛ گاهی با یأس از نیل به مقصود، مقصود حاصل می ‎ شود و گاهی نیز با یقین به حصول مطلوب به لحاظ حصول اسباب ظاهری و مادی، مطلوب حاصل نمی ‎ شود و امر، به عکس اراده و اسباب چینی انجام می ‎ گیرد به وجود خدا و تصرف اراده او پی می ‎ بریم و به گفته شاعر می ‎ فهمیم که قضای حق در کار است:

  اگر محول حال جهانیان نه قضاست *** چرا مجاری احوال برخلاف رضاست

  هزار نقش برآرد زمانه و نبود *** یکی چنانکه در آیینه تصور ماست

  بلی قضاست بهر نیک و بد عنان ‎ کش خلق *** بدان دلیل که تدبیرهای جمله خطاست

  به دست ما چو از این حلّ وعقد چیزی نیست *** به عیش ناخوش وخوش ‎ گر رضا دهیم سزاست

  2 ـ وَلا لِعطائهِ مانِعٌ

  و برای عطای او مانعی نیست هرکسی را بخواهد به هر عطایی سرافراز کند و هر نعمتی را به او عطا فرماید هیچکس نمی ‎ تواند عطای او را منع نماید و کسی را از عطای او محروم سازد.

  بدیهی است کمال حضرت ربوبی (عزّ اسمه) همین اقتضا را دارد که «لا دافِع لِقضائِهِ وَلا مانعٌ لِعطائِهِ» باشد زیرا اگر غیر از این باشد به عجز و نداشتن توانایی موصوف می ‎ شود و (الله) عاجز و ناتوان نمی ‎ باشد. پس این دو صفت در حقیقت راجع به صفت قدرت اوست که همه و هر چیز تحت سلطه قدرت و توانایی او قرار دارند و قدرت او مافوق همه قدرتها و غالب بر همه است بلکه همه قدرتها و نیروها از قدرت او به وجود آمده و دلیل قدرت او هستند چون بدیهی است که سایر قدرتها حادث و مسبوق به عدم می ‎ باشند لذا باید قدرت بالذاتی باشد که همه قدرتها عطای او و مخلوق او و مستند به او باشند.

  3 ـ ولا کَصُنْعِهِ صُنعُ صانِع

  مانند صنع و ساختن یا صنعت و مصنوع و ساخته او، صنع و ساختن یا صنعت و ساخته و مصنوع هیچ صانعی نیست؛ زیرا صنعتِ صنعتگران کامل نیست و بتدریج و با توجه به نواقص آن تکمیل می ‎ شود چه بسا که خود صنعتگر به نقص او توجه نمی ‎ نماید در حالی که صنایع الهی همه در حدّ خود کامل و بی ‎ عیب و نقص است. چنانکه در قرآن کریم می ‎ فرماید:

  ما تَری فی خَلْقِ الرّحمن مِنْ تَفاوت فَارْجِعِ البَصَرَ هَل تَری مِنْ فطور

  هیچ در نظم خلقت خدای رحمان، بی ‎ نظمی و نقصان نخواهی یافت. بارها با دیده عقل در نظام مستحکم آفرینش بنگر آیا هیچ سستی و خلل در آن توانی یافت.

  صنایع الهی بدون الگو و بدون الهام از صنعت و نقشه دیگر، آفریده شده است و صنایع بشری همه با الهام از اوضاع و نظامات، آثار و خواص، ارتباطات صنایع الهی با یکدیگر و ترکیبات و چگونگی اجزای آنها فراهم شده است.

  در صنایع بشری همه از مواد و عناصری که خداوند متعال آفریده استفاده می ‎ شود و با تصرف در آنها و تلفیق آنها با یکدیگر صنایعی را عرضه داشته ‎ اند امّا صنایع الهی در بخش بدایع، آفرینش بسائط و مواد و عناصر است و در بخش مرکّبات تلفیق مواد و ترکیب اجزا و صورتگریها و امور دیگر است که هرگز در صنعت بشر مثل آن یافت نخواهد شد.

  در این معانی تفاوت نمی ‎ کند که صنع در کلام امام ـ ‎ علیه ‎ السلام ‎ ـ مثل خلق که به معنی مخلوق گرفته می ‎ شود به معنی مصنوع و ساخته، تفسیر شود و یا مثل خلق و خلقت که به معنی فعل آفرینش و آفریدن هم استعمال می ‎ شود. صنع و صنعت نیز به معنی ساختن و مصنوع را پدید آوردن باشد که در این صورت نیز بین فعل خدا و ساختن او با فعل دیگران همین گونه فرقها وجود دارد و خدا در صنع و فعل خود بی ‎ شریک است؛ نه از کسی یاری می ‎ گیرد و نه کسی با او همکاری می ‎ کند و نه از کسی مثل صنایع و افعال او صادر می ‎ گردد.

  این جمله اشاره ‎ ای است به گوشه ‎ ای از مفهوم متعالی توحید افعالی که معنایش این است که خداوند متعال در افعال و صنایعی که از او صادر می ‎ شود متفرد و یگانه است. بدون شریک و بدون استعانت از احدی هر فعلی و صنعتی را انجام داده و فعل و صنعت او نیز بی ‎ مثل و نظیر است. فعل و صنع هیچ کس همانند صنع و فعل او نیست و مثل آن از احدی صادر نمی ‎ شود.

  4 ـ وَهُوَ الجَوادُ الواسِعُ

  جود به معنی بخشش است و جواد که از صفات مشبهه است به معنی بخشنده و عطا کننده، کثیرالانعام و الاحسان است خواه از او خواسته شده باشد یا خواسته نشده باشد. و واسع به معنی صاحب وسعت و گشایش است. چنانکه گفته ‎ اند: کسی است که دارایی و قدرت او بر جود و بخشش، همگان را شامل است و ظاهر، این است که «الواسع» صفت «جواد» و اشاره به این است که جود جواد کافی و فراگیر همه و واسع است و این هم از صفات جمالیه و فعلیّه خداوند و به معنایی هم صفت ذاتیّه اوست؛ چون مبدأ جود و بخششِ خدا، کمال ذات اوست. پس به اعتبار صدور جود از او، از صفات فعل و به اعتبار اینکه ذات، مبدئیت و اقتضای صدور جود و فیض دارد، از صفات ذات است. و اگر واسع مثل جواد صفت خدا باشد که بر رفع فقر و قضای حوایج همه قادر است و قدرتش بر قضای حوایج همه را شامل است.

  در عده ‎ الداعی می ‎ فرماید:

  الواسع: هوالذی وسع غناه مفاقر عباده ووسع رزقه جمیع خلقه (3)

  که بنابراین می ‎ شود وسیعتر از این، این اسم شریف را معنی کرد به اینکه: واسع رحمتش، قدرتش، حاکمیّت، حافظیّت، رازقیّت، ولایت، قیّومیت، هدایت و سایر صفاتش همه در کمال کمال و محیط بر همه چیز همگان است.

  5 ـ فَطَرَ اَجناسَ البَدایع

  «بدایع» جمع بدیع است و بدیع هم بر مخلوقاتی که بی ‎ آنکه از چیزی آفریده شده باشد یا نظام آن و نقشه آن از نظم چیز دیگر گرفته شده باشد و به قدرت خدا پدید شده باشد و هم بر خدا که پدیدآورنده اشیا و اجناس بدایع است، اطلاق می ‎ شود. بنابراین از اسماءالحسنی است.

  «فاطر» نیز به معنای بدیع و مبدع است و آن از اسماء الله ‎ الحسنی است و از صفات فعلیّه خداوند است که مبدأ آنها صفت قدرت است که از صفات ذاتیّه است. بنابراین مضمون این جمله در وصف الله این است که او و فقط او اجناس و انواع پدیده ‎ های بدیع را آفرید.

  6 ـ وَاتْقَنَ بِحکْمَتِهِ الصِّنایعَ».

  اتقان و استحکام صنعت از نشانه ‎ های علم و حکمت صانع است. به گفته شاعر:

  فعلی بس محکم است گیتی و باشد *** فعل محکم دلیل حکمت فاعل

  و حقیر سروده ‎ ام:

  عالم که چنین اساس محکم دارد *** برنامه و دستور منظم دارد

  بر علم و قدرتش هست گواه *** چیزی نه زحد فزون ونه کم دارد

  ظهور این صفت در تمام موجودات عالم امکان از عناصر، بسایط، مرکبات، جماد، نبات، حیوان، انسان، معادن، زمین، آسمان، منظومه ‎ ها، کهکشانها و موجودات ذرّه ‎ بینی و ریزی که با چشمهای غیر مسلح دیده نمی ‎ شوند، آشکار است و تمام علوم و دانشهایی که بشر به آن دست یافته، مربوط به اطلاع و آگاهی از بخش کمی از نظام متقن و محکم این عالم است که انسان اگر از خود شروع و اتقان و استحکامی را که در وجود خودش برقرار است بخواهد بررسی نماید عمرش اگرچه چند برابر عمر طبیعی باشد کفایت نمی ‎ کند.

  اکنون نظام هربخشی از وجود انسان از روح و جسم آن، علمی جداگانه و پراهمیّت است که محققان در آن به تحقیق و کاوش بیشتر دائماً اشتغال دارند مبدأ این صفت اتقان صنع است. چنانکه در این جمله امام ـ ‎ علیه ‎ السلام ‎ ـ است.

  صفت حکمت و علم خداوند است که با صفت قدرت که هردو از صفات کمالیه و نخستین، جمالی و دوم جلالی است از صنع صانع و اتقان صنایع و اتقان مجموعه عالم امکان، تجلی می ‎ نمایند.

  7 ـ لا تخفی عَلَیهِ الطَّلایعُ

  «طلائع» جمع طلیعه است به معنی دیده ‎ بان و پیش درآمد لشکر یا هر چیزی. که در اینجا ظاهراً مقصود آغاز مخفی و غیرمرئی اشیا و حوادث و وقایع است که بر غیر خدا مخفی و پنهان است ولی بر او مخفی و پنهان نیست. بدیهی است عالمیت مطلقه و دانایی همه جانبه، همین اقتضا را دارد این صفت ذاتی حقتعالی و بدون اعطا از کسی یا امکان ایجاد حجاب و پرده ‎ ای برای او ثابت است و از صفات جمالیّه کمالیّه است.

  8 ـ وَلا تَضیعُ عِنْدَهُ الْوَدایعُ

  این جمله ظاهراً مجاز است و اگر حمل بر حقیقت بنماییم هم باید بگوییم مفهوم ودیعه، هم شامل ودیعه و سپرده ‎ های مادی است که بعضی بندگان نزد بعض دیگر می ‎ گذارند و هم شامل ودیعه ‎ های معنوی است مثل راز و سرّ و مطلب مکتومی را که کسی به کسی بگوید به شرط آنکه برای کسی بازگو نکند. و مثل شهادت که در نزد شاهد، ودیعه و امانت است. و مثل اعتقادات صحیح، اعمال و وظایف، طاعات و عبادات که نزد خدا محفوظ است و به حکم:

  اَنّی لا اُضیعُ عَمَلَ عامِل مِنکُمْ

  ضایع نخواهد فرمود.

  چنانکه از فخرالمحققین ـ ‎ علیه الرحمه ‎ ـ نقل شده است که:هرکس بخواهد در هنگام موت بر عقاید حقه ثابت بماند و از حق به باطل عدول نکند، اصول پنجگانه دین را با دلایل آن در پیش خود حاضر نماید و آن را به خداوند متعال بسپارد که در وقت رسیدن موت به او رد فرماید؛ به این طریق که پس از استحضار عقاید در ذهنش بگوید:

  اَللّهُمَّ یا اَرحَمَ الرّاحِمینَ اِنّی اَودَعْتُکَ یَقینی هذا وَثَباتَ دینی وَاَنتَ خَیرُ مُستودَعٍ وَقَد اَمَرتَنا بِحفظِ الوَدائِع فَرُدَّهُ عَلی وَقْتَ حُضُورِ موتی(4)

  9 ـ جازی کُلَّ صانع

  10 ـ وَرایشُ کُلِّ قانع

  11 ـ وَراحِمُ کُلِّ ضارع

  12 ـ وَمُنْزلُ المَنافِع وَالکِتابِ الجامِعِ بِالنُّور السّاطِعِ

  در این چند فراز نیز امام از افعال و عنایات الهی به بندگان یاد کرده و او را به این اوصاف که همه از صفات فعلی اوست و به اعتبار صدور این افعال بر او اطلاق می ‎ شود، توصیف نموده است هرچند مبدأ این افعال هم صفات ذاتیه او مثل علم و قدرت است او پاداش دهنده هر صنعتگر و صاحب کار است و مصلح احوال هرقناعت پیشه است. کسی که قناعت نمی ‎ کند و بیش از اندازه ‎ ای که به او از طلب رزق و روزی با کسب و کار می ‎ رسد می ‎ خواهد و بیشتر از آن صرف می ‎ نماید، کارش روبه فساد و اختلال می ‎ رود. به عکس کسی که به کار و زحمت و طلب حلال که از عبادات مهمه است تن در می ‎ دهد و رنج عمل را متحمل می ‎ شود و به آنچه از این طریق به او رسید راضی و خوشنود می ‎ شود و از اسراف و تبذیر پرهیز می ‎ نماید و بیش از آنچه درآمد دارد خود را در خرجهای اضافی و زاید بر حال خود نمی ‎ اندازد، کارش را خدا روبه نظام و اصلاح می ‎ برد.

  او رحم کننده به هر متضرع و زاری کننده است آنکه به هر تضرع کننده از مؤمن و کافر، موحد و مشرک، مطیع و عاصی رحم می ‎ کند و حتی به ضراعت و زاری جنبندگان دیگر جواب می ‎ دهد، فقط خداست. لذا حتی اگر ما بشنویم که خدا به بت ‎ پرستان و کفار در یک واقعه و یک جریان رحم نموده یا با نماز استسقا و ضراعت و زاری غیر مؤمنین از مخالفین، باران رحمتش را فرستاده است تعجب نمی ‎ کنیم؛ چون کاری است که بر حسب رحمانیت از او صادر می ‎ شود.

  به علاوه در این مواقع که دلها متوجه به عالم غیب می ‎ شود و در حال یأس و ناامیدی به او که پناه همه در همه اوقات است بر حسب فطرت پناهنده می ‎ شوند برای این که نور ایمان به غیب در آنها بالمرّه خاموش نشود و زمینه برای هدایت بیشتر آنها فراهم شود. خداوند به ضراعت آنها جواب می ‎ دهد در این میان گاه هم بعض ضراعتها بی ‎ جواب می ‎ ماند به لحاظ این که پاسخ مثبت، به مصلحت تضرع کننده نیست و درواقع پاسخ موافق رحم، بر او نیست یا این که انجام آن خلاف بعض سنن ثابته و حکمتهایی است که در علم خدا رعایت آنها لازم است و ما از فهم تمام اطراف و جوانب آن عاجزیم.

  بدیهی است در این مواقع و در همه موقعیتهای دیگر خداوند حکیم طبق حکمت بالغه خود و مصالح واقعی بندگان عمل می ‎ کند و بر خلاف ما رحم و لطف و تفضّل او از حکمت او چیزی کم نمی ‎ کند، و اما جمله بعد نخست اشاره می ‎ فرماید به انزال و فرو فرستادن منافع که ممکن است مصدر میمی یا اسم محل و مکان جمیع منفعت باشد و غرض انزال امور و چیزهایی است که موجب نفع و سودمند باشد مثل باران و نور آفتاب که بر زمین می ‎ تابد و نازل می ‎ شود و عنایات و فیوضی نامرئی. و خلاصه آثار ربّانیّت و ربوبیّت الهی که شامل حال تمام جهانیان می ‎ گردد و با نزول فیض از او به سوی همه انجام می ‎ شود مثل این بیان که می ‎ فرماید: ممکنات و مخلوقات نمی ‎ توانند برای کسب انواع کمالات و ایجاد ربط با خدا، بخودی خود به سوی او صعود نمایند و این فیض خداست که نزول می ‎ یابد و به آنها متصل می ‎ شود تا شرایط صعود آنان فراهم گردد.

  سپس اشاره به انزال کتاب که در اینجا ظاهراً مقصود فقط قرآن کریم است و الف و لام برای عهد و اشاره به قرآن است که آنچه مورد حاجت بشر است از معارف، احکام، نظامات و هدایتهای لازمه در هر موضوع، جامع است. و شاید مراد از نور ساطع تابان، همان تعالیم کامل و درخشان آن باشد.

  13 ـ وَهُوَ لِلدَّعواتِ سامِعٌ

  14 ـ وللکرباتِ دافِعٌ

  15 ـ وَلِلدَّرَجاتِ رافِعٌ

  16 ـ وَلِلجَبابِره قامِعٌ

  این چهار صفت که بازگشت به صفت علم و قدرت حق از صفات ثبوتیه دارند، خدایی خدا را بیان می ‎ نماید که دعاها را می ‎ شنود. دعا از هر کس ودر هرکجا باشد شنوایی خدا محدود به آلت و وسیله نیست که مشروط به شرایطی باشد و فاصله زمان و مکان در شنودن و نشنودن مؤثر باشد.

  در دیگر شنوندگان با تغییر شرایط صدا و صدا کننده یا تغییر شرایط صدا شده و شنونده، شنیدن و نشنیدن و کیفیّت شنوایی تغییر می ‎ کند. اما در خدا در جانب شنونده دعا، هیچ تغییر شرایطی تصور نمی ‎ شود چون اصلاً قدرت حق بر شنیدن از جانب او مطلق، بی ‎ قید، بی ‎ حد و بی ‎ انتهاست. از طرف دعا کننده اگرچه شرایط و کیفیّات، تفاوت می ‎ کند؛ گاهی آهسته دعا می ‎ کند و گاهی با صدای بلند خدا را می ‎ خواند و گاه در ضمیر و باطن خود به او توجه می ‎ نماید، گاه از پشت پرده و داخل خانه و جاهایی که موانع نشنیدن برای اشخاص عادی موجود است. وگاهی نیز در محیط فارغ از موانع، دعا می ‎ کند.

  هیچیک از این شرایط و ظروف در شنیدن خدا اثر نمی ‎ گذارد و او همه را می ‎ شنود گر مورچه ‎ ای دم بزند در ته چاه از دم زدن مورچه آگاه بود همانطور که از صداهای بسیار بلند آگاه است این علم و آگاهی خداوند است.

  و اگر می ‎ گوییم خدا سمیع است یعنی از آنچه مخلوق با آلت و حاسّه سمع می ‎ شنود، آگاه است و او صداهایی را که مردم نمی ‎ شنوند نیز می ‎ شنود.

  و اگر می ‎ گوییم خداوند بصیر و بینا است و می ‎ بیند مقصود این است که آنچه را ما مبصر و دیدنی می ‎ دانیم و بدون حاسّه چشم نمی ‎ توانیم به آنها آگاهی یابیم مثل رنگها، او از آنها آگاه و به آنها عالم است بی ‎ آنکه به آلتی و حاسه ‎ ای نیاز داشته باشد و آنچه را که قوّه بینایی ما از دیدن آن عاجز است نیز می ‎ بیند.

  در انسان هم این حواس شنوایی، بویایی، بینایی، چشائی و بسایایی نیز وسیله علم می ‎ شوند ولی خداوند چون علمش عین ذات و قدیم است و منزّه از ترکیب و تجسم است بی ‎ اسباب و وسیله به همه چیز عالم بوده و هست.

  عقیده باطل مجسّمه

  مجسّمه اهل سنت خلاف این حقیقت را عقیده دارند آنها جمود به ظاهر الفاظ می ‎ کنند! و با این که به فرض الفاظی مثل: عین، ید، سمع، و غیر اینها ظاهر در همین مفاهیم جسمانی باشند، بر مجاز بودن آنها و عدم اراده معنی حقیقی از آنها قرائن عقلیّه دلالت دارد. بلکه در بعض موارد، قرائن حالیّه و عرفیّه نیز دلالت دارد.

  مثلاً اگر بگویند: دست فلانی بر سرهمگان دراز است یا چشم او همه جا را می ‎ بیند یا پایش همه جا را گرفته است این عبارت دلالت بر معنی حقیقی ندارد بلکه دلالت بر معنای عرفی دارد و معنی عرفی آن این است که: فلانی بر همه جا تسلط دارد.

  درباره خداوند مطلب به طریق اولی روشن و واضح است. علاوه بر آنکه: اثبات آلت سمع یا رؤیت برای خدا مساوی با سلب صفت خدایی و اثبات صفات سلبی و نفی صفات ثبوتی است. ذوق و فهم عرفی و عرفانی هم بر آنچه گفتیم دلالت دارد.

  ولی مجسّمه و حنابله ـ که وهّابیان عصر ما را باید افراطی ‎ ترین آنها در اثبات جسمیّت برای حقتعالی و ایمان به خرافات دیگر دانست ـ از این ذوق و درک و بینش که اساسی از اصول معرفه الله و از پلّه ‎ های مهم نردبان ترقی در شناخت و معرفت خداست محروم هستند. یعلمون ظاهراً من الالفاظ و هم عن معانیها و حقایقها غافلون.

  صفت دیگر که در این چهار فقره به آن اشاره شده است و ذکر آن پس از فقره «وَهُوَ لِلدَّعواتِ سامِعٌ» مناسبت پیدا می ‎ کند؛ زیرا در اینجا مقصود توجه دادن به صفات کمالیه جمالیه خداوند متعال است. لذا چون دعاها بیشتر مشتمل درخواست دفع نگرانیها، اندوه، غصه و غمهاست، اگرچه مجرد شنیدن دعاها و دیدن حالات بندگان و مخلوقات و آگاهی از آنها کمال است اما برای بنده ‎ ای که دعا می ‎ کند قبله دعایش قدرت و توانایی خدا بر دفع آن ناراحتی ‎ هاست و از این جهت که او دفع کننده کربتها است و لازمه این که دعاها را در این امور می ‎ شنود دفع آنهاست، بنده امیدوار می ‎ شود و به سوی او ملتجی می ‎ گردد و تضرع و زاری می ‎ نماید.

  و همچنین دعا مشتمل بر درخواست رفع درجه و مقام است که در جمله «وَلِلدَّرجاتِ رافِعٌ» بیان می ‎ فرماید که این رفع درجه و بلند شدن مقام نیز با خداست و اوست که درجات را در اثر دعا یا حکمتهای دیگر بلند می ‎ کند و رافع ‎ الدّرجات است.

  این چند صفت همه از صفات ثبوتیّه فعلیّه است که به دو صفت ذاتی علم و قدرت (دانایی و توانایی) برگشت دارند. و علم مطلق و قدرت مطلقه مقتضی قدرت بر این افعال و کارهاست.

  سپس به یکی دیگر از صفات ثبوتیّه فعلیّه که: «قامع الجبابره» است و از صفات جلال است در این جمله: «وَلِلجَبابِرهِ قامِعٌ» اشاره می ‎ فرماید که اوست که جبابره، طواغیت و ستمگران را قلع و قمع، نابود و هلاک می ‎ نماید و دعاهایی را که برای برانداختن و قلع و قمع آنها می ‎ شود، می ‎ شنود و مستجاب می ‎ فرماید. اوست که می ‎ فرماید:

  اَفَرَاَیتَ اِنْ مَتَّعناهُمْ سِنینَ ثُمَّ جاءهُمْ ماکانُوا یُوعَدُونَ ما اَغنی عَنْهُمْ ماکانُوا یُمتَّعُونَ

  اوست که گردنکشان و استکبارگران را بر خاک ذلت می ‎ نشاند و تخت ستمگران را سرنگون می ‎ نماید.

  و مصداق این اشعار منسوب به امیرالمؤمنین ـ ‎ علیه ‎ السلام ‎ ـ می ‎ سازد؛ اشعاری که حضرت امام علی نقی ـ ‎ علیه ‎ السلام ‎ ـ در مجلس متوکِل ناصبی، انشا فرمود و مثل آن خبیث را تحت تأثیر قرار داد:

  باتوا علی قلل الأجبال تحرسهم *** غلب الرجال فما اغنتهم القلل

  واستنزلوا بعد عزّ من معاقلهم *** واسکنوا حفراً یابئس ما نزلوا

  ناداهم صارخ من بعد دفنهم *** این الاساور والتیجان والحلل

  این الوجوه التی کانت منعمه *** من دونها تضرب الاستار والکلل

  فافصح القبر عنهم فیه سائله *** تلک الوجوه علیها الدود یقتیل

  قد طال ما اکلوا دهراً وماشربوا *** فاصبحوا بعد طول الاکل قد اکلوا (5)

  بر قلّه ‎ های بلند، خانه کردند و مردانی به نگهبانی آنان مشغول شدند لیکن قلّه ‎ ها آنان را سودی نبخشید.

  پس از سرفرازیها با خفّت از آن جایگاههای استوار، به زیر کشیده شدند و در گورهایی ـ چه بد منزل و مسکنی است! ـ جای داده شدند.

  بعد از خاکسپاری، منادی بانگ زد: آن تاجها، زیورها، پوششها و تجمّل به کجا رفت؟!.

  آن چهره ‎ های ناز پرورده که همواره در پس ‎ پرده و حجاب پنهان شده بودند، چه شدند؟!.

  عاقبت، گورها سرنوشت شوم آنان را نشان دادند و چهره ‎ های کرم زده آنان را به نمایش گذاشتند!.

  مدت درازی خوردند و آشامیدند و اینک پس از خوردنها، خورده شدند!.

  خاقانی هم در همین معانی سروده است:

  گفتی که کجا رفتند آن تاجوران اینک *** زیشان شکم خاک است آبستن جاویدان

  17 ـ فَلا اِلهَ غَیرُهُ

  18 ـ وَلا شیء یَعْدِلُهُ

  19 ـ وَلیْسَ کَمِثْلِهِ شَیءٌ

  20 ـ وَهُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ اللَّطیفُ الْخَبیر

  21 ـ وَهُوَ علی کُلِّ شَیء قدیرٌ

  این فرازها و جمله ‎ های بلند توحیدی همانند نتیجه و حاصل شانزده جمله ‎ های عرفان ‎ آموزی است که قبلاً امام ـ ‎ علیه ‎ السلام ‎ ـ فرمود؛ یعنی کسی که دارای این صفات باشد که نه برای قضایش دافعی باشد و نه از عطایش منع کننده ‎ ای و نه صنع هیچ صانعی مثل او باشد و دارای سایر صفاتی باشد که بَر شمرده شد، غیر از او خدایی نیست؛ چون صاحب آن صفات باید منفرد و یگانه و بی ‎ همتا باشد. کسی که برای قضای او دافعی و برای عطایش مانعی نیست باید در قدرت، یگانه باشد و چیزی عِدل و برابر او نگردد و مثل او چیزی نباشد. و او شنوا، بینا، لطیف و آگاه است و او بر هر چیز تواناست چون لازمه اتصاف به آن صفات، این اوصاف است.

  پی‌نوشت‌ها:

  1. کافی، ج2، باب ان الدعا یردالبلاء والقضاء، ص341، ح7.

  2. نهج ‎ البلاغه / صبحی ‎ الصالح، حکمت 250، ص511.

  3. عده ‎ الداعی، (فی تفسیر اسماء الحسنی)، ص311.

  4. مفاتیح الجنان (بعداز دعای عدیله).

  5. تذکره الخواص / سبط بن الجوزی، فصل فی ذکر الهادی ـ ‎ علیه ‎ السلام ‎ ـ، ص361. البته این اشعار در کتابهای مختلفی با اندک اختلاف نقل شده است رک: مرآه الجنان، ج2، ص160، نزهه الجلیس، ج2، ص138. الاتحاف بحب الاشراف، ص67. جوهره الکلام، ص152. در کتاب اخیر می ‎ گوید: اشعار فوق بر قصر سیف ‎ بن ذی ‎ یزن حمیری مکتوب بوده است و قبل از اشعار فوق، این ابیات نیز بوده است:

  انظر ماتری ایها الرجل *** وکن علی حذر من قبل تنتقل

  وقدم الزاد من خیر تسرّبه *** فکل ساکن دارسوف یرتحل

  وانظر الی معشرباتوا علی دغه *** فاصبحوا فی الثری رهناً بما عملوا

  بنوافلم ینفع البنیان وادخروا *** مالاً فلم یغنهم لما انقضی الاجل

  یعنی: «ای مرد! نیک بنگر که چه می ‎ بینی و قبل از رفتن بهوش باش».

  «و توشه ‎ ای از اعمال نیک که خشنودت سازد، پیش فرست. و بدانکه هر ساکن خانه ‎ ای بزودی خانه را ترک کرده خواهد رفت».

  «به گروهی بنگر که مدتها در آرامش و خوشی زیستند و اینک در زیر خاک در بند اعمال خود هستند».

  «خانه ‎ هایی بنا کردند و اموالی گردآوردند لیکن همینکه مدت آنان بسرآمد هیچیک، آنان را سودی نبخشید».